(oprac. Maciej Miller) Muzyka była trwałym i istotnym elementem starożytnej kultury Grecji oraz odgrywała ważną rolę w wielu dziedzinach życia Greków, będąc obecna na uroczystościach religijnych, ceremoniach żałobnych, publicznych zebraniach, przyjęciach (gr. symposion), w teatrze i na igrzyskach. Występowała także w wielu mitach, legendach oraz w poezji.

Głównym przejawem życia muzycznego, w starożytnej Grecji, była muzyka towarzysząca uroczystościom pogrzebowym, świętom Apollina, świętom zbiorów, czy też Dionizjom (tj. attyckim świętom na cześć Dionizosa – boga wina zwanego Bachusem, w trakcie których prezentowały się chóry chłopięce i męskie a w nocy śpiewano oraz opowiadano mity).

Fresk to technika malarstwa ściennego, polegająca na malowaniu wyłącznie na mokrym tynku farbami odpornymi na alkaliczne działanie zawartego w zaprawie wapna (jeden z najtrwalszych rodzajów malarstwa ściennego). Należy do jednych z najtrudniejszych technik malarstwa, ponieważ jej stosowanie praktycznie uniemożliwia dokonywanie jakichkolwiek poprawek i zmian w trakcie malowania. Początki fresku sięgają starożytności. Do najbardziej znanych fresków należą freski minojskie, na których przeważają tematy religijne, motywy roślinne i zwierzęce oraz zagadkowe tauromachie (sceny walki lub zabaw z bykami).

Muzyka grecka narodziła się nie w samej Grecji, ale w różnych krajach orientalnych (można w niej zauważyć wpływy muzyki wschodniej), takich jak Chiny, Egipt, czy Babilonia, gdzie równie ważna była koncepcja ethosu, czyli starożytna teoria, mówiąca o zależności stanu fizycznego i psychicznego człowieka od otaczającej go muzyki a także o tym, że muzyka jest w stanie oddziaływać w sposób etyczno-wychowawczy na jednostkę i na całe społeczeństwo (tzw. teoria etosu).

Instrumenty, takie jak lira czy aulos używane były również w kulturze egipskiej i hetyckiej a podobny system dźwiękowy znany był w Egipcie, Chinach, Babilonii, jak również wśród Hebrajczyków. Natomiast sami Grecy ujęli muzykę i poglądy muzyczne w precyzyjny system teoretyczny.

Istotą muzyki greckiej była sztuka synkretyczna, która łączyła się nierozerwalnie z poezją i tańcem (zwłaszcza w najstarszym okresie nie było rozdzielenia). Mówimy o tzw. trójjedynej chorei (czyli sprzężone ze sobą: taniec, słowo i muzyka, gdzie każde wpływa na każde a osobno nie istnieją). Nie było w tamtym czasie czystej muzyki instrumentalnej, jako samodzielnej kategorii, aczkolwiek istniały w Grecji szkoły kitarzystów (kitary) i aleutów (aulosy). Pojawiała się ona tylko i wyłącznie na marginesie kultury muzycznej, jako gra solistyczna. Muzyka grecka wykonywana była heterofonicznie i jako sztuka odrębna zaistniała dopiero pod koniec okresu klasycznego. Systemy greckie obowiązywały w muzyce do czasów baroku. Jej początek związany jest z odkryciem przypisywanym Pitagorasowi: udowodnił istnienie arytmetycznego stosunku pomiędzy długością drgającej struny a wysokością dźwięku. Odkrył, że jeżeli skrócimy strunę w połowie otrzymamy dźwięk o oktawę wyższy, jest więc to stosunek 2:1. Jeżeli skrócimy strunę w jednej trzeciej długości otrzymamy dźwięk o kwintę wyższy, a więc stosunek 3:2. Kiedy skrócimy strunę w jednej czwartej długości, otrzymamy dźwięk o kwartę wyższy – stosunek 4:3. Obliczeń tych dokonywano na monochordzie. Interwały oktawy, kwinty i kwarty były dla Greków najbardziej doskonałymi.

Antyczni akustycy nie odkryli do końca zależności pomiędzy napięciem struny a wysokością dźwięku, wiedzieli tylko, że grubsza struna o tej samej długości, co cienka da niższy dźwięk. Traktaty, z których czerpiemy wiedzę o greckiej nauce o akustyce to: „podział monochordu” Euklidesa (autor potwierdza tezę, iż dźwięk zależy od uderzeń, a ponadto pisze, że im wyższa częstotliwość tym wyższy jest dźwięk) oraz Traktat Archytasa z IV w p.n.e. (ur. 428 p.n.e., zm. 347 p.n.e. – grecki filozof, matematyk, astronom, polityk i strateg), gdzie mowa jest o tym, iż dźwięk powstaje na skutek zderzenia. Archytas z Tarentu pisze również o tym, że niektóre dźwięki mogą być zbyt głośne by mogły być słyszalne. Ten zaprzyjaźniony z Platonem pitagorejczyk dokonał obliczeń matematycznych dla greckiego systemu muzycznego oraz jako pierwszy miał sformułować tezę, że dźwięk powstaje przez drganie powietrza, a wysokość dźwięku zależy od częstości drgania.

W starożytnej Grecji śpiew występował nie tylko w dramatach, ale i w licznych formach poetyckich. Znaczącą rolę muzyka odgrywała w takich gatunkach jak poezja liryczna, gdzie słowo „liryka” oznaczało po prostu pieśń śpiewaną z akompaniamentem liry. Ten rodzaj kompozycji dzielił się na lirykę monodyczną, wykonywaną solo oraz muzykę chóralną. Element muzyczny możemy znaleźć także w starogreckiej poezji elegijnej. Jednak formą literacką, w której muzyka pełniła najważniejszą rolę był dramat, zarówno tragiczny, jak i komiczny, a także szczególna forma dramatyczna – dramat satyrowy.

Tekst literacki często śpiewano, co świadczy o ścisłym związku poezji z muzyką (to również potwierdza archaiczny język grecki, w którym słowo poeta „aojdós” jest spokrewnione ze słowem „aojde” , które oznaczało pieśń lub śpiew).

Rytm muzyki związany był ściśle z rytmem poezji. Śpiew często łączono z tańcem i wówczas poeta był autorem nie tylko tekstu i muzyki, ale i układów tanecznych.

Stosowano dwa rodzaje notacji literowych – instrumentalną oraz wokalną. Notację grecką odczytał Bellerman dopiero w 1847 roku. Natomiast największy wkład w badaniu notacji miał niemiecki muzykolog Kurt Sachs.

Arystoteles w swoich tezach o muzyce twierdził, że należy uprawiać tę sztukę w celach dydaktycznych, dla oczyszczenia duchowego (katharsis) oraz zadowolenia intelektualnego, rozrywki i wypoczynku. Teorią ethosu objęte były wszystkie współczynniki dzieła muzycznego (rytmika, melodyka, harmonika, wykonawstwo). Muzyce przypisywano także funkcję leczniczą. Athenaeus twierdził np., że bóle w okolicy lędźwiowej ustąpią, jeśli nad chorym miejscem zagra się na aulosie w harmonii frygijskiej.

Znajomość muzyki starogreckiej opiera się, przede wszystkim, na opisach autorów starożytnych (m.in. Platona, Arystotelesa, Ptolemeusza, Plutarcha, Polluksa) i traktatach starożytnych teoretyków muzyki (m.in Pitagorasa). Wykorzystuje się również źródła z epok późniejszych, które powołują się na nieistniejące już traktaty i opisy muzyki.

Najwcześniejsze świadectwa na temat wpływu muzyki na życie Greków sięgają VII w. p.n.e (poezja i muzyka Terpandra).

Najwięksi filozofowie i pisarze starożytni podkreślali rolę muzyki w ówczesnym społeczeństwie, niejednokrotnie zaznaczając udział kobiet w życiu muzycznym.

Najstarsze formy muzyki starogreckiej to hymny dziękczynne – peany na cześć Apollina, dytyramby na cześć Dionizosa, ody, rapsodie i elegie, chóralne pieśni weselne zwane epithalamium – śpiewano je przy wtórze kitary, aulosu, harfy i innych instrumentów.

Muzykę uważano wówczas za odbicie matematycznego ładu świata (Szkoła pitagorejska), przypisywano jej etyczne oddziaływanie na człowieka. Odgrywała znaczącą rolę w dramacie greckim (Chóry).

W muzyce często wykorzystywano pewne modele melodyczne rozwijane i ozdabiane w czasie śpiewania (tzw. nomoi).

Podstawą systemu dźwiękowego, skodyfikowanego przez Arystoksenosa w IV w. p.n.e. były komórki 4-dźwiękowe o kierunku opadającym, zwane tetrachordami, których kombinacje składały się na skale (gatunki) oktawowe. Wyróżniano 3 skale główne o kierunku opadającym: dorycką (e1, d1, c1, h, a, g, f, e), frygijską (d1, c1, h, a, g, f, e, d), lidyjską (c1, h, a, g, f, e, d, c).

Do naszych czasów zachowało się kilkadziesiąt zabytków muzyki starogreckiej, ale wiele z nich tylko we fragmentach a jedynie kilkanaście w całości. Najwcześniejsze zachowane w całości utwory to dwa peany z późnego II wieku p.n.e. – są to dwa hymny delfickie z 138 p.n.e. Wykazują one tendencje archaizujące, więc mogą zawierać elementy starsze. Pierwszy hymn delficki nazywamy Hymnem Athenajosa, drugi – Hymnem Limeniosa. Zostały one wyryte na zewnętrznej stronie skarbca świątyni Apollina w Delfach. Odnaleźli je w XIX wieku francuscy archeolodzy.

Wśród pozostałych starożytnych zabytków muzycznych Grecji znajdują się również: pierwszy stasimon chóru z tragedii Eurypidesa Orestes (zachowany na papirusie z V w.p.n.e.), ale tylko we fragmentach; zachował się pean o samobójstwie Ajaksa (też na papirusie, zapisany ok. 160 r. p.n.e., ale jego pochodzenie jest starsze); hymny do Heliosa skomponowane w II w.n.e.; Eurypides „Orestes” – ten dialog liryczny śpiewali mężczyźni wcielający się w role kobiece; Eurypides „Ifigenia w Aulidzie” (sztukę tę po raz pierwszy wystawił syn poety, Eurypides Młodszy, w 405r.) oraz dwa hymny z twórczości Mesodomesa.

Instrumentarium greckie było dość ubogie w porównaniu z innymi kulturami. Znamy je głównie z opisów zamieszczanych w traktatach oraz z przekazów sztuk plastycznych (np. do naszych czasów zachowało się kilka aulosów starogreckich). Najpopularniejszymi instrumentami były: lira (instrument strunowy używany przez amatorów), kitara (instrument strunowy używany przez profesjonalistów, większy od liry, o bardziej donośnym brzmieniu), forminga (instrument strunowy), barbiton (rodzaj liry o dłuższych strunach), aulos (piszczałka typu oboju, do gry na aulosie zakładano phorbeię – specjalną opaskę przechodzącą przez głowę, policzki i usta), syrinks (fletnia Pana), organy wodne, tamburyna, kołatki, talerze (czynele), dzwonki, kastaniety, cymbały.

Z instrumentów dętych największym powodzeniem cieszył się aulos (piszczałka zaopatrzona w trzcinowy stroik podwójny, o kilku lub kilkunastu otworach). Aulosy były różnej długości (25-65cm). Często używano dwóch jednocześnie i przypuszczalnie wtedy jedna piszczałka stanowiła instrument melodyczny, druga burdonowy. Dla wygody grającego najczęściej przytrzymywano aulos specjalną opaską zakładaną dookoła głowy.

Do rzadziej używanych areofonów zalicza się: salpinks (rodzaj prostej trąby), syrinks (rodzaj fletni pana) oraz keras (zakrzywiony róg).

Instrumenty strunowe reprezentowane były głównie przez liry i kitary.

Grecy używali również instrumentów perkusyjnych takich jak tamburyn (tympana), kołatki i kastaniety (krotola), cymbały (kymbala), talerze, dzwonki i sistra egipskie. Znali też organy (na terakocie z I w.n.e.).

Przedstawienia na wazach i freskach nie ukazują muzyków czytających nuty – wywodzi się stąd pogląd, iż była to umiejętność elitarna a sama muzyka miała charakter raczej oralny (przekazywana była ustnie).

Muzyka Starożytnej Grecji rozwijała się na przestrzeni trzech tysiącleci, a jej ewolucję można podzielić na 4 okresy:

1. Okres kreteński, zwany też kreto-mykeńskim (do X wieku p.n.e.)

W tym okresie kultury ludów zamieszkujących basen Morza Śródziemnego oraz starożytnego Wschodu wpływają na życie i muzykę starogrecką.

Głównym ośrodkiem kulturalnym była Kreta. W drugim tysiącleciu p.n.e. wybudowano tam specjalne sceny przeznaczone do wystawiania widowisk teatralnych, rozwinął się taniec (wiedzę o tych zjawiskach czerpiemy z Illiady Homera) – np. powstały uroczyste tańce ze śpiewem chóralnym ku czci boga Apollina zwane…

Więcej o muzyce i instrumentach starożytnej Grecji