Muzyka starożytnej Grecji

(oprac. Maciej Miller) Muzyka była trwałym i istotnym elementem starożytnej kultury Grecji oraz odgrywała ważną rolę w wielu dziedzinach życia Greków, będąc obecna na uroczystościach religijnych, ceremoniach żałobnych, publicznych zebraniach, przyjęciach (gr. symposion), w teatrze i na igrzyskach. Występowała także w wielu mitach, legendach oraz w poezji.

Głównym przejawem życia muzycznego, w starożytnej Grecji, była muzyka towarzysząca uroczystościom pogrzebowym, świętom Apollina, świętom zbiorów, czy też Dionizjom (tj. attyckim świętom na cześć Dionizosa – boga wina zwanego Bachusem, w trakcie których prezentowały się chóry chłopięce i męskie a w nocy śpiewano oraz opowiadano mity).

Fresk to technika malarstwa ściennego, polegająca na malowaniu wyłącznie na mokrym tynku farbami odpornymi na alkaliczne działanie zawartego w zaprawie wapna (jeden z najtrwalszych rodzajów malarstwa ściennego). Należy do jednych z najtrudniejszych technik malarstwa, ponieważ jej stosowanie praktycznie uniemożliwia dokonywanie jakichkolwiek poprawek i zmian w trakcie malowania. Początki fresku sięgają starożytności. Do najbardziej znanych fresków należą freski minojskie, na których przeważają tematy religijne, motywy roślinne i zwierzęce oraz zagadkowe tauromachie (sceny walki lub zabaw z bykami).

Muzyka grecka narodziła się nie w samej Grecji, ale w różnych krajach orientalnych (można w niej zauważyć wpływy muzyki wschodniej), takich jak Chiny, Egipt, czy Babilonia, gdzie równie ważna była koncepcja ethosu, czyli starożytna teoria, mówiąca o zależności stanu fizycznego i psychicznego człowieka od otaczającej go muzyki a także o tym, że muzyka jest w stanie oddziaływać w sposób etyczno-wychowawczy na jednostkę i na całe społeczeństwo (tzw. teoria etosu).

Instrumenty, takie jak lira czy aulos używane były również w kulturze egipskiej i hetyckiej a podobny system dźwiękowy znany był w Egipcie, Chinach, Babilonii, jak również wśród Hebrajczyków. Natomiast sami Grecy ujęli muzykę i poglądy muzyczne w precyzyjny system teoretyczny.

Istotą muzyki greckiej była sztuka synkretyczna, która łączyła się nierozerwalnie z poezją i tańcem (zwłaszcza w najstarszym okresie nie było rozdzielenia). Mówimy o tzw. trójjedynej chorei (czyli sprzężone ze sobą: taniec, słowo i muzyka, gdzie każde wpływa na każde a osobno nie istnieją). Nie było w tamtym czasie czystej muzyki instrumentalnej, jako samodzielnej kategorii, aczkolwiek istniały w Grecji szkoły kitarzystów (kitary) i aleutów (aulosy). Pojawiała się ona tylko i wyłącznie na marginesie kultury muzycznej, jako gra solistyczna. Muzyka grecka wykonywana była heterofonicznie i jako sztuka odrębna zaistniała dopiero pod koniec okresu klasycznego. Systemy greckie obowiązywały w muzyce do czasów baroku. Jej początek związany jest z odkryciem przypisywanym Pitagorasowi: udowodnił istnienie arytmetycznego stosunku pomiędzy długością drgającej struny a wysokością dźwięku. Odkrył, że jeżeli skrócimy strunę w połowie otrzymamy dźwięk o oktawę wyższy, jest więc to stosunek 2:1. Jeżeli skrócimy strunę w jednej trzeciej długości otrzymamy dźwięk o kwintę wyższy, a więc stosunek 3:2. Kiedy skrócimy strunę w jednej czwartej długości, otrzymamy dźwięk o kwartę wyższy – stosunek 4:3. Obliczeń tych dokonywano na monochordzie. Interwały oktawy, kwinty i kwarty były dla Greków najbardziej doskonałymi.

Antyczni akustycy nie odkryli do końca zależności pomiędzy napięciem struny a wysokością dźwięku, wiedzieli tylko, że grubsza struna o tej samej długości, co cienka da niższy dźwięk. Traktaty, z których czerpiemy wiedzę o greckiej nauce o akustyce to: „podział monochordu” Euklidesa (autor potwierdza tezę, iż dźwięk zależy od uderzeń, a ponadto pisze, że im wyższa częstotliwość tym wyższy jest dźwięk) oraz Traktat Archytasa z IV w p.n.e. (ur. 428 p.n.e., zm. 347 p.n.e. – grecki filozof, matematyk, astronom, polityk i strateg), gdzie mowa jest o tym, iż dźwięk powstaje na skutek zderzenia. Archytas z Tarentu pisze również o tym, że niektóre dźwięki mogą być zbyt głośne by mogły być słyszalne. Ten zaprzyjaźniony z Platonem pitagorejczyk dokonał obliczeń matematycznych dla greckiego systemu muzycznego oraz jako pierwszy miał sformułować tezę, że dźwięk powstaje przez drganie powietrza, a wysokość dźwięku zależy od częstości drgania.

W starożytnej Grecji śpiew występował nie tylko w dramatach, ale i w licznych formach poetyckich. Znaczącą rolę muzyka odgrywała w takich gatunkach jak poezja liryczna, gdzie słowo „liryka” oznaczało po prostu pieśń śpiewaną z akompaniamentem liry. Ten rodzaj kompozycji dzielił się na lirykę monodyczną, wykonywaną solo oraz muzykę chóralną. Element muzyczny możemy znaleźć także w starogreckiej poezji elegijnej. Jednak formą literacką, w której muzyka pełniła najważniejszą rolę był dramat, zarówno tragiczny, jak i komiczny, a także szczególna forma dramatyczna – dramat satyrowy.

Tekst literacki często śpiewano, co świadczy o ścisłym związku poezji z muzyką (to również potwierdza archaiczny język grecki, w którym słowo poeta „aojdós” jest spokrewnione ze słowem „aojde” , które oznaczało pieśń lub śpiew).

Rytm muzyki związany był ściśle z rytmem poezji. Śpiew często łączono z tańcem i wówczas poeta był autorem nie tylko tekstu i muzyki, ale i układów tanecznych.

Stosowano dwa rodzaje notacji literowych – instrumentalną oraz wokalną. Notację grecką odczytał Bellerman dopiero w 1847 roku. Natomiast największy wkład w badaniu notacji miał niemiecki muzykolog Kurt Sachs.

Arystoteles w swoich tezach o muzyce twierdził, że należy uprawiać tę sztukę w celach dydaktycznych, dla oczyszczenia duchowego (katharsis) oraz zadowolenia intelektualnego, rozrywki i wypoczynku. Teorią ethosu objęte były wszystkie współczynniki dzieła muzycznego (rytmika, melodyka, harmonika, wykonawstwo). Muzyce przypisywano także funkcję leczniczą. Athenaeus twierdził np., że bóle w okolicy lędźwiowej ustąpią, jeśli nad chorym miejscem zagra się na aulosie w harmonii frygijskiej.

Znajomość muzyki starogreckiej opiera się, przede wszystkim, na opisach autorów starożytnych (m.in. Platona, Arystotelesa, Ptolemeusza, Plutarcha, Polluksa) i traktatach starożytnych teoretyków muzyki (m.in Pitagorasa). Wykorzystuje się również źródła z epok późniejszych, które powołują się na nieistniejące już traktaty i opisy muzyki.

Najwcześniejsze świadectwa na temat wpływu muzyki na życie Greków sięgają VII w. p.n.e (poezja i muzyka Terpandra).

Najwięksi filozofowie i pisarze starożytni podkreślali rolę muzyki w ówczesnym społeczeństwie, niejednokrotnie zaznaczając udział kobiet w życiu muzycznym.

Najstarsze formy muzyki starogreckiej to hymny dziękczynne – peany na cześć Apollina, dytyramby na cześć Dionizosa, ody, rapsodie i elegie, chóralne pieśni weselne zwane epithalamium – śpiewano je przy wtórze kitary, aulosu, harfy i innych instrumentów.

Muzykę uważano wówczas za odbicie matematycznego ładu świata (Szkoła pitagorejska), przypisywano jej etyczne oddziaływanie na człowieka. Odgrywała znaczącą rolę w dramacie greckim (Chóry).

W muzyce często wykorzystywano pewne modele melodyczne rozwijane i ozdabiane w czasie śpiewania (tzw. nomoi).

Podstawą systemu dźwiękowego, skodyfikowanego przez Arystoksenosa w IV w. p.n.e. były komórki 4-dźwiękowe o kierunku opadającym, zwane tetrachordami, których kombinacje składały się na skale (gatunki) oktawowe. Wyróżniano 3 skale główne o kierunku opadającym: dorycką (e1, d1, c1, h, a, g, f, e), frygijską (d1, c1, h, a, g, f, e, d), lidyjską (c1, h, a, g, f, e, d, c).

Do naszych czasów zachowało się kilkadziesiąt zabytków muzyki starogreckiej, ale wiele z nich tylko we fragmentach a jedynie kilkanaście w całości. Najwcześniejsze zachowane w całości utwory to dwa peany z późnego II wieku p.n.e. – są to dwa hymny delfickie z 138 p.n.e. Wykazują one tendencje archaizujące, więc mogą zawierać elementy starsze. Pierwszy hymn delficki nazywamy Hymnem Athenajosa, drugi – Hymnem Limeniosa. Zostały one wyryte na zewnętrznej stronie skarbca świątyni Apollina w Delfach. Odnaleźli je w XIX wieku francuscy archeolodzy.

Wśród pozostałych starożytnych zabytków muzycznych Grecji znajdują się również: pierwszy stasimon chóru z tragedii Eurypidesa Orestes (zachowany na papirusie z V w.p.n.e.), ale tylko we fragmentach; zachował się pean o samobójstwie Ajaksa (też na papirusie, zapisany ok. 160 r. p.n.e., ale jego pochodzenie jest starsze); hymny do Heliosa skomponowane w II w.n.e.; Eurypides „Orestes” – ten dialog liryczny śpiewali mężczyźni wcielający się w role kobiece; Eurypides „Ifigenia w Aulidzie” (sztukę tę po raz pierwszy wystawił syn poety, Eurypides Młodszy, w 405r.) oraz dwa hymny z twórczości Mesodomesa.

Instrumentarium greckie było dość ubogie w porównaniu z innymi kulturami. Znamy je głównie z opisów zamieszczanych w traktatach oraz z przekazów sztuk plastycznych (np. do naszych czasów zachowało się kilka aulosów starogreckich). Najpopularniejszymi instrumentami były: lira (instrument strunowy używany przez amatorów), kitara (instrument strunowy używany przez profesjonalistów, większy od liry, o bardziej donośnym brzmieniu), forminga (instrument strunowy), barbiton (rodzaj liry o dłuższych strunach), aulos (piszczałka typu oboju, do gry na aulosie zakładano phorbeię – specjalną opaskę przechodzącą przez głowę, policzki i usta), syrinks (fletnia Pana), organy wodne, tamburyna, kołatki, talerze (czynele), dzwonki, kastaniety, cymbały.

Z instrumentów dętych największym powodzeniem cieszył się aulos (piszczałka zaopatrzona w trzcinowy stroik podwójny, o kilku lub kilkunastu otworach). Aulosy były różnej długości (25-65cm). Często używano dwóch jednocześnie i przypuszczalnie wtedy jedna piszczałka stanowiła instrument melodyczny, druga burdonowy. Dla wygody grającego najczęściej przytrzymywano aulos specjalną opaską zakładaną dookoła głowy.

Do rzadziej używanych areofonów zalicza się: salpinks (rodzaj prostej trąby), syrinks (rodzaj fletni pana) oraz keras (zakrzywiony róg).

Instrumenty strunowe reprezentowane były głównie przez liry i kitary.

Grecy używali również instrumentów perkusyjnych takich jak tamburyn (tympana), kołatki i kastaniety (krotola), cymbały (kymbala), talerze, dzwonki i sistra egipskie. Znali też organy (na terakocie z I w.n.e.).

Przedstawienia na wazach i freskach nie ukazują muzyków czytających nuty – wywodzi się stąd pogląd, iż była to umiejętność elitarna a sama muzyka miała charakter raczej oralny (przekazywana była ustnie).

Muzyka Starożytnej Grecji rozwijała się na przestrzeni trzech tysiącleci. Jej ewolucję można podzielić na 4 okresy:

1. Okres kreteński, zwany też kreto-mykeńskim (do X wieku p.n.e.)

W tym okresie kultury ludów zamieszkujących basen Morza Śródziemnego oraz starożytnego Wschodu wpływają na życie i muzykę starogrecką.

Głównym ośrodkiem kulturalnym była Kreta. W drugim tysiącleciu p.n.e. wybudowano tam specjalne sceny przeznaczone do wystawiania widowisk teatralnych, rozwinął się taniec (wiedzę o tych zjawiskach czerpiemy z Illiady Homera) – np. powstały uroczyste tańce ze śpiewem chóralnym ku czci boga Apollina zwane peanami (rodzaj hymnu, pieśni dziękczynnej). Istniała również hyporchemia, czyli rodzaj pantomimy ze śpiewem chóralnym wystawianej ku czci Apollina.

Rozwinęła się w tym czasie muzyka związana ze świętem Apollina, ze świętem zbiorów i uroczystościami pogrzebowymi. Instrumenty tego okresu to: 7-strunowe harfy, bębenki i egipskie sistrum.

2. Okres homerycki (X-VIII w. p.n.e.)

W tym okresie poezja i muzyka oddzieliły się od tańca. Najważniejszym gatunkiem muzycznym stała się pieśń a śpiew był już dialogowany (np. soliści – chór). Ogromne znaczenie miały pieśni pracy (np. śpiewy pasterzy i najemników) oraz muzyka towarzysząca kultowym obrzędom. Stosowano też, już wtedy, pieśni miłosne oraz kołysanki (fragmenty na ten temat zawiera Illiada Homera).

Z tego okresu pochodzą dwa dzieła Homera: Iliada i Odyseja. Są to poematy epickie, które wykonywane były przez zawodowych śpiewaków zwanych aojdami, przy akompaniamencie kitary. Był to rodzaj melodeklamacji, w której poezja odsuwała muzykę na drugi plan.

3. Okres przejściowy do wojen perskich (VIII-V w. p.n.e.)

W tym okresie rozwija się liryka a muzyka należy do ogólnego wychowania młodzieży. Typ pośredni pomiędzy epiką a liryką zaczynają stanowić elegie (pieśni o charakterze żałobnym, później o tematyce politycznej, wojennej, społecznej a nawet erotycznej) i jamby (żartobliwe, improwizowane przyśpiewki, które początkowo związane były z kultem bogini Demeter).

Ośrodkiem kultury greckiej była wyspa Lesbos. Do głównych działaczy w zakresie muzyki należeli: Safona (poetka i kompozytorka, autorka pieśni oraz hymnów), Terpander (mistrz kitarodii), Alkajos (autor pieśni o przeróżnej tematyce, z jego dziesięciu ksiąg do dnia dzisiejszego zachowało się 150 fragmentów).

W starożytnej Grecji niezwykle ważną postacią była grecka poetka – Safona, która poświęcała się także muzyce. Żyła na przełomie VII i VI wieku p.n.e. i pochodziła z wyspy Lesbos. Zachowały się brązowe monety z Mityleny przedstawiające Safonę grającą na lirze, a także monety z miasta Eresos z jej wizerunkiem.

Safona (VII-VI w.p.n.e.) zwana „poetką miłości” była jednym z najlepszych liryków swoich czasów i przewodniczką – nauczycielką koła (z gr. thassos) ku czci muz oraz bogini Afrodyty. Miejscem spotkań grupy młodych, niezamężnych dziewcząt z arystokratycznych rodów, był właśnie jej dom. Safona kształciła je w muzyce, grze na instrumentach (lirze zwanej barbitonem), poezji i tańcu, aż do czasu ich zamążpójścia. Jest to pierwsza kobieta –muzyk w dziejach świata, którą znamy z imienia.

Z kolei Praxilla to poetka liryczna i kompozytorka żyjąca ok. 450 r. p.n.e., która zasłynęła komponowaniem skolii (były to krótkie wiersze liryczne śpiewane zazwyczaj po kolacji). Ponadto tworzyła hymny i dytyramby – pieśni o wzniosłym charakterze, np. na cześć boga Dionizosa (z dytyrambu narodziła się później tragedia grecka). Skomponowała ponadto Hymn do Adonisa, którego jeden fragment przetrwał do naszych czasów, dzięki temu, iż został zacytowany przez greckiego sofistę Zenobiusa.

Na szczególną uwagę zasługuje Terpander (poeta i muzyk), który pochodził z Anissy na wyspie Lesbos. W latach 676-673 przed naszą erą działał w Sparcie. Był twórcą pierwszej szkoły muzycznej i pierwszym znanym muzykiem. Do jego zasług zalicza się zwiększenie liczby strun w lirze z czterech do siedmiu. Przypisywane jest mu także autorstwo wielu pieśni biesiadnych i nomosów. Szkoła, którą stworzył przetrwała do połowy VI wieku przed naszą erą.

Z tego okresu pochodzą pierwsze zabytki muzyczne: Oda pytyjska Pindara oraz Hymn Delficki na cześć Apollina.

Od VII wieku p.n.e. ośrodkiem rozwoju muzyki greckiej była Sparta, a od V wieku p.n.e. – Ateny.

Najbardziej popularne formy liryki tego okresu to: hymny (utwory pochwalne na cześć bogów), ody (pieśni pochwalne na cześć bohaterów), treny (pieśni żałobne), epinikiony (pieśni triumfalne na cześć zwycięzców bitew lub igrzysk), peany (hymny o charakterze dziękczynnym), dytyramby (utwory poświęcone Dionizosowi) oraz skoliony (utwory biesiadne).

W tym okresie rozwinęła się liryka wokalna (monodyczna i chóralna).. Poezję wykonywano przy akompaniamencie kitary lub liry. Chór śpiewał z aulosem lub kitarą (albo z oboma).

4. Okres klasyczny (V-IV w. p.n.e.)

W tym okresie największą popularnością cieszył się dramat (tragedia, komedia i dramat satyryczny).

Przedstawienia teatralne były wystawiane w greckich amfiteatrach (niektóre z nich zdołały pomieścić nawet kilkadziesiąt tysięcy widzów) a ich celem było osiągnięcie przez widza duchowego oczyszczenia (gr. katharsis). Początkowo w trakcie spektaklu chór na scenie liczył dwanaście osób a w okresie późniejszym został powiększony (przez Sofoklesa) do piętnastu osób.

W okresie klasycznym centrum kultury stały się Ateny. Powstały tam i rozwinęły się nauki teoretyczne oraz formy dramatyczne: tragedia, komedia i dramat satyrów. Założona ok. 387 r. p.n.e. Akademia Platońska działała aż do 529 r.n.e. będąc centrum nauk matematycznych, przyrodniczych i filozofii. W 472 r. n.e. powstał pierwszy amfiteatr dla 20 tyś. osób. a tym samym upowszechniana muzyka, będąc stałym elementem sztuk teatralnych, stała się jeszcze bardziej dostępna .

Dramat antyczny powstał w okresie klasycznym. Do jego powstania przyczyniły się chóralne pieśni ku czci Dionizosa. Dlatego początkowo chór był najważniejszym elementem dramatu.

Klasyczna tragedia, której twórcą jest Sofokles składała się z 5 elementów: wstęp (prologos), chór wprowadzający (parodos), 5 epizodów dialogowanych (epejsodion), chór rozdzielający epizody (stasimon), pieśń końcowa chóru (exodos).

Rodzajem dialogu między chórem a aktorami był kommos. Jak pisze Arystoteles w Poetyce, jest to „żałobna pieśń śpiewana wspólnie przez aktorów ze sceny i chór”. Wyraża jednomyślność, spaja w jedną wspólnotę scenę i orchestrę. A bardzo rzadko można spotkać tragedię, w których przynajmniej jedno epejsodion nie przechodzi w kommmos.

Dramaty wystawiano w amfiteatrach. Widzowie siedzieli na stopniach wielkiego półkola. Na dole znajdowała się scena i miejsce dla chóru zwane orchestrą. Występowało od 1 do 3 aktorów. Występowali w maskach i butach na koturnach. Role kobiece grali mężczyźni. Chór (50-60 osobowy) był podzielony na grupy, któremu przewodniczył Koryfeusz (czasami też otrzymywał samodzielną partię i prowadził dialog z postaciami). Chór śpiewał i tańczył.

Najwybitniejszymi twórcami tragedii byli: Ajschylos, Sofokles oraz Eurypides.

Obok tragedii rozwinęły się również inne formy dramatyczne: dramat satyrów i komedia.

5. Okres hellenistyczny (IV-I w. p..n.e.)

Okres popularności pantomim oraz utworów pozbawionych wątku dramaturgicznego, ale przeznaczonych na chór i instrumenty.

Związek muzyki i literatury zachował się przede wszystkim w małych formach lirycznych.

Wykształcił się system tonalny (po raz pierwszy opisany przez Euklidesa), który opierał się na różnych skalach, a w ich nazewnictwie wykorzystywano nazwy plemion (np. skala frygijska, lidyjska, dorycka). Rytmika opierała się na tzw. stopach metrycznych, regulujących wzajemną długość trwania dźwięków, przy czym o ogólnym tempie decydował sam wykonawca. Dźwięk dłuższy, akcentowany nazywano thesis, zaś nieakcentowany (krótszy) – arsis.

W okresie hellenistycznym słabnie i zanika zainteresowanie tragedią. Większą popularność zdobyły dramaty w wykonaniu satyrów i komedie. W teorii muzyki nastąpiły zdobycze na polu akustyki i estetyki.

W czasach starożytnej Grecji popularność widowisk teatralnych, igrzysk, czy też obchodów świąt (wśród żyjących ówcześnie ludzi), pozwalała mieszkańcom tego kraju (poprzez ich częste uczestnictwo w tych widowiskach) na zapoznawanie się z muzyką wykonywaną na żywo, która była stałym elementem programu tych przedstawień. Fakt ten świadczy o powszechnej obecności muzyki w kulturze Greków i jej społecznym charakterze.

Muzyka starożytnej Grecji należy do jednej z najstarszych kultur muzycznych świata a fakty historyczno-literackie świadczą o jej społeczno-narodowym charakterze i ścisłym związku z literaturą antyczną, z kultem religijnym oraz panującymi wtedy obyczajami.

Instrumenty muzyczne starożytnej Grecji

Lira

Najważniejszym instrumentem dla Greków, żyjących w starożytności, była Lira. Wszystkie inne instrumenty miały mniejsze znaczenie (tylko aulos odgrywał zbliżoną do niej rolę). Ten strunowy instrument, zaświadczony dla kultury mykeńskiej i minojskiej (co potwierdza jego dominację i nadanie najwyższego znaczenia w Grecji klasycznej), na którym regularnie grywał mityczny bóg Apollo był dla mieszkańców Grecji wręcz boskim instrumentem (atrybutem Apolla).

Greckie liry występują w kilku różniących się typach, wśród których możemy wyróżnić liry skrzynkowe (kitary) i liry miskowe (lira i barbiton). Pudło rezonansowe liry zrobione było ze skorupy żółwia, a ramiona z rogów antylopy. Lira pierwotnie miała 4 struny, od czasów Terpandra – 7 strun. Na lirach grano w pozycji siedzącej, stojącej, krocząc (na przykład w procesji sakralnej) lub w tańcu (zwłaszcza w grupie). Grający opierał instrument o siebie z lewej strony. Jego lewa ręka sięgała do strun przez ramę z jednej strony, a prawa z drugiej.

Kitara

Kitara (str.gr. kithara, kitharsis) była bardzo podobna do liry, jednak miała solidniejsze ramiona (zrobione z rogów byka). Była dużym drewnianym instrumentem strunowym, na którym grało się szarpiąc struny palcami lub za pomocą plektronu, który dawał dźwięk jasny, głośny i wyraźny. Palce zaś – ton miększy i uboższy w górne alikwoty. Muzyk stojąc, opierał kitarę zwykle na wzniesionym lewym ramieniu. Instrument nazywany przez Homera formingą (gr. phorminks) był nieco mniejszym poprzednikiem kitary o podobnym dźwięku i funkcji, ale posiadał więcej strun. Kitara została stworzona ku czci Apollina.

Harfa

Harfa to instrument w kształcie łuku. Harfa miała od 16-20 strun. Grywały na niej wyłącznie kobiety, które nazywano psaltriai, czyli „szarpaczki”. Harfa przypuszczalnie dotarła na tereny Grecji z Egiptu. Istniały dwa rodzaje harfy: harfa o płaskiej podstawie, która służyła jako pudło rezonansowe (od podstawy wychodziło wygięte pionowo ramię), od którego biegły struny umocowane pionowo lub ukośnie do podstawy oraz trigonon, czyli harfa trójramienna o kształcie ramion zbliżonym do trójkąta prostokątnego. Najdłuższe ramię oddala się ukośnie od muzyka, od tego ramienia struny biegną do podstawy (spoczywa na nogach muzyka), która jest pudłem rezonansowym.

Różnica pomiędzy tymi dwoma harfami jest taka, iż w pierwszym rodzaju struny najkrótsze (a więc najwyżej nastrojone) znajdują się najbliżej muzyka, za to w trigononie najbliższe są mu struny najdłuższe, co wynika z konstrukcji harf. Podobieństwem jest ilość strun. Harfa w starożytnej Grecji prawdopodobnie była wykorzystywana nie do wytworzenia szczególnego stylu melodii na harfę, ale do podwajania podstawowej melodii lub grania jej echa w wyższej lub niższej oktawie. Harfy miały mechanizmy strojenia strun podobne do lir – napięcie strun regulowano na ramieniu za pomocą taśmy, paciorków i pierścieni.

Aulos

Aulos był to instrument podwójnostroikowy, składający się z dwóch niezależnych piszczałek, z których jedna była piszczałką burdonową, a na drugiej grano melodię. Prawie zawsze grano na dwóch aulosach jednocześnie, po jednym w każdej ręce. Obie piszczałki brzmiały jednocześnie, a starożytni autorzy opisują ich dźwięk jako „ostry”, „piskliwy”, „grzmiący”, czy „dudniący”. W przypadku grania na dwóch piszczałkach, skala każdej z nich jest ograniczona do sześciu dźwięków, podczas gdy użycie jednej z nich daje możliwość uzyskania skali dużo szerszej. Nie wiadomo kiedy dokładnie aulosy zakorzeniły się w Grecji, najstarsze świadectwa pochodzą z VIII wieku. Natomiast najstarsze zachowane malowidła przedstawiające aulos pochodzą z XIV wieku p.n.e. z sarkofagu na Krecie.

Muzyka aulosu towarzyszyła obrzędom kultu Dionizosa. Dźwięk aulosu był ostry i przenikliwy. Każda piszczałka składała się z pięciu części: dwuczęściowego korpusu, dwóch baryłek, ustnika i stroika. Przy grze zakładano na usta skórzaną taśmę – phorbea, która opasywała policzki. Stosowano ją – jak się przypuszcza – by wywrzeć nacisk na wargi i dzięki temu wydobyć głośniejszy dźwięk, a także aby zapobiec wydymaniu się policzków. Przepaski używali tylko mężczyźni grający na otwartych przestrzeniach, a kobiety grające tylko w zamkniętych pomieszczeniach podczas sympozjonów nie używały tej przepaski.

Aulos miał sześć otworów palcowych (by zwiększyć jego możliwości, słynny muzyk z Teb Pronomos dodał mu pierścienie obrotowe). Instrumenty wykonywane były z trzciny, czasem z drewna lub kości.

Aulos był instrumentem na którym zazwyczaj grały greckie prostytutki.

Fletnia Pana

Fletnia Pana (gr. syrinx) to instrument pasterski złożony z szeregu piszczałek ułożonych w jednym lub dwóch rzędach. Dźwięki z tego instrumentu wydobywa się, dmuchając w krawędzie otworów piszczałek. W Grecji piszczałki były równej długości. Aby osiągnąć z nich różne dźwięki wypełniano je woskiem, którym najczęściej również łączono je ze sobą. Powstanie tego instrumentu związane jest z mitem o bożku Panu (opowiada o tym, że Nimfa Syringa bardzo spodobała się leśnemu bóstwu, ale sama nie miała ochoty przyjmować jego zalotów, dlatego uciekła przed Panem nad rzekę. Tam została zamieniona w trzcinę, a nieszczęśliwie zakochany Pan zrobił z tej trzciny instrument, by piękna muzyka przypominała mu o ukochanej). Według mitologii greckiej na fletni grywali: opiekun pasterzy i trzód, bóg Pan oraz satyrowie.

Czynele

Czynele (gr. kymbala) są to talerze perkusyjne. Były grubsze i mniejsze od dzisiejszych, nie przekraczały 18 cm średnicy. Miały kształt czary otoczonej płaskim obrzeżem. Z tyłu miały metalowy pierścień, w który wkładano środkowy palec, albo otwór, przez który przewlekano rzemyk. Dźwięk czyneli był stosunkowo wysoki, podobny do niewielkiego dzwonka.

Krotala

Krotala to kołatki często przedstawiane na malowidłach. Składały się z dwóch drewnianych płytek, które przypuszczalnie łączył napięty skórzany zawias, po zwolnieniu ucisku płytki odskakiwały i klekotały. Krotala trzymano pomiędzy kciukiem i środkowymi palcami obu rąk. Najczęściej przedstawia się kołatki w rękach roznegliżowanych tancerek. Grano na nich wykonując wiele ozdobnych ruchów. Kołatki miały wzmocnić rytm melodii.

Salpinks

Salpinks (gr. salphinx) pojawia się na wyobrażeniach przedstawianych na wazach od VI wieku p.n.e. Jest to jedyny instrument dęty, blaszany w starożytnej Grecji. Pojawia się w kontekście militarnym oraz w kontekście publicznych obwieszczeń. Nie ma informacji o łączeniu salpinks z innymi instrumentami. Miał cylindryczny kanał o stałej średnicy (w trąbce taki kanał się rozszerza), nie ma kielichowatego ustnika, muzyk dmie w koniec rury. W miejscu, gdzie trąbka ma rozwartą czarę głosowa salpinks ma bulwę. Można było na tym instrumencie uzyskać szczególny zbiór dźwięków zwany szeregiem harmonicznym.

Tamburyna

Tamburyna to basowy instrument smyczkowy. Wysokość jego dochodziła do 2 metrów, posiadał jedną grubą strunę. Podstawową cechą tamburyny był podstawek umieszczony w taki sposób, że podczas drgań struny uderzał rytmicznie o wierzch instrumentu, powodując dźwięki podobne do gry na trąbce.

Kastaniety

Kastaniety to instrument muzyczny, składający się z drewnianej rękojeści, do której przymocowano z jednej lub obu stron pary drewnianych (rzadko kościanych) muszelek związanych sznurkiem.

Hydraulis

Hydraulis, czyli organy wodne to instrument opisany szczegółowo w Księdze I Pneumatyki Herona z Aleksandrii (połowa I wieku n.e.). Organy wodne to w zasadzie syringa, tyle że o mechanicznym zadęciu. Wynalazek przypisywany Ktesibosowi (III wiek p.n.e.). Posiada podstawę w kształcie ołtarza, a piszczałki osadzone w listwie, która jest w górnej jego części (mechanizmu klawiszowego nie widać na przedstawieniach).

---

oprac. Maciej Miller, absolwent kulturoznawstwa UAM w Poznaniu

źródło: Wikipedia za – Martin L. West, Muzyka starożytnej Grecji, Homini, 2004r.; Kurt Sachs, Muzyka w świecie starożytnym, Warszawa: PWN (I wyd. ang. 1943r.); John Gray Landels, Muzyka starożytnej Grecji i Rzymu (Muzyka Starożytnej Grecji i Rzymu, Homini, 2005 r.)