Jako najstarszy i zarazem bardzo obszerny grecki dokument pisany Iliada jest jednym z najważniejszych źródeł dla historii i okresu przedarchaicznego i wczesnego okresu archaicznego w dziejach starożytnej Grecji, a także okresów wcześniejszych. Zawarte w niej mity zawierają reminiscencje wydarzeń historycznych, a przedstawione przez nią szczegółowe opisy życia Achajów i Trojańczyków stanowią materiał do rekonstrukcji życia w Grecji homerowej i przedhomerowej.

Najstarsza cywilizacja Grecji, kultura egejska z centrum na Krecie, zachowała się w pamięci Greków tylko jako niejasne mity koncentrujące się wokół osoby króla Minosa. Ludy cywilizacji egejskiej nie posługiwały się językiem greckim. Około XVI wieku p.n.e. tereny późniejszej Grecji, a następnie sama Kreta, padły łupem pierwszych plemion greckich, z których największe znaczenie mieli Achajowie i Jonowie. Ludy te wykorzystując osiągnięcia cywilizacji egejskiej zbudowały nową, pierwszą grecką cywilizację – kulturę mykeńską. Także ona zachowała się w pamięci Greków niemal wyłącznie w mitach – w czasach cywilizacji mykeńskiej można umieścić wszystkie najważniejsze greckie mity bohaterskie, rozgrywa się w nich także akcja Iliady.

W odróżnieniu od w dużej mierze pokojowej cywilizacji minojskiej, cywilizacja mykeńska miała charakter militarny. Silna była w niej pozycja społeczna mężczyzny-wojownika. Typowe budowle są w pewnej mierze wzorowane na kreteńskich pałacach, w odróżnieniu od nich stanowią jednak potężne fortyfikacje. Wyprawy wojenne i łupieskie należały do głównych zajęć społeczeństwa mykeńskiego. Forma państwowa to liczne, drobne królestwa, z obecnymi przy tym silnie formami demokracji plemiennej. Do najważniejszych królestw należały Mykeny, Orchomenos i Tiryns – Ateny nie miały jeszcze większego znaczenia, a liczne o nich wzmianki w Iliadzie są prawdopodobnie wstawkami późniejszymi. Królami są najważniejsze postacie eposu: najpotężniejszy Agamemnon, jego brat Menelaos, władca Myrmidonów Achilles czy król niewielkiej Itaki Odyseusz. Do XIX wieku kulturę mykeńską uważano za późniejszy wymysł – ten stan rzeczy zmieniły przede wszystkim badania archeologiczne Heinricha Schliemanna, który głęboko wierzył w prawdziwość wiadomości przekazanych przez Homera. Choć wiele informacji o kulturze mykeńskiej zawartych w Iliadzie dzięki odkryciom archeologicznym okazało się prawdą, nie są jednak prawdą same przedstawione w niej wydarzenia. Odczytanie przez Michaela Ventrisa i Johna Chadwicka używanego przez Mykeńczyków pisma lineranego B nie pozwoliło przypisać historyczności bohaterom Iliady i ich czynom.

W czasach, w których można lokować akcję Iliady, kultura mykeńska chyli się już ku upadkowi. Świadczą o tym także mity, które o wiele większą potęgę niż bohaterom spod Troi przypisują wcześniejszym pokoleniom herosów: Heraklesowi, argonautom, Tezeuszowi. W samej Iliadzie znajduje to wyraz w wypowiedziach pamiętającego czasy Heraklesa Nestora. Upadek rzeczywistej Troi nastąpił w XII wieku p.n.e., co zgadza się z obliczoną na podstawie Iliady i innych mitów przez starożytnych filologów datą 1183/1184 p.n.e. Wkrótce jednak cywilizacja mykeńska upadła – wkrótce po upadku Troi, w XII/XI wieku p.n.e. Zniszczyło je przybyłe prawdopodobnie z Bałkanów inne plemię greckie – Dorowie. W odróżnieniu od używających brązu Achajów znali oni żelazo. Zajęli większość Peloponezu, Kretę i wiele wysp greckich. Jonowie, do których być może należał Homer, pozostali na kontynencie greckim jedynie w Attyce – większość emigrowała, tworząc kolonie w Azji Mniejszej, z których najważniejszą był Milet. Dawne plemiona achajskie przetrwały w rejonach oddalonych i zacofanych – w Arkadii i na Cyprze, a także w Beocji i Tesalii, gdzie jednak nie stanowiły warstw rządzących.

Iliada opowiada nie tylko o ludach greckich, ale także o niegreckich Trojańczykach, mieszkańcach warownej osady Troja w Troadzie położonej na północno-zachodnim krańcu Azji Mniejszej, wzdłuż cieśniny Dardanele. Troada jest też miejscem, gdzie toczy się akcja utworu i trwająca dziesięć lat wojna trojańska. Położenie Troi jest wyróżnione z punktu widzenia handlu i celów strategicznych, dlatego też Troada stawała się często ofiarą najazdów. Miasto opisywane w Iliadzie lokalizuje się jako eksplorowane po raz pierwszy przez Heinricha Schliemanna stanowisko archeologiczne na wzgórzu Hissarlik w widłach rzek Skamander i Simois. Odkryto tam kilka warstw osadniczych – nie ustalono, która z nich jest Troją homerową, najczęściej wskazywano na warstwę siódmą lub szóstą. O pochodzeniu mieszkańców Troi nie wiadomo nic pewnego – mity łączą ich z Dardanami, Teukrami i Frygami.

Po upadku kultury mykeńskiej rozpoczął się kilkuwiekowy okres nazwany „ciemnymi wiekami Grecji”. Pod koniec tego okresu powstały poematy homeryckie. W Iliadzie i Odysei mieszają się odziedziczone po dawnych pokoleniach informacje o czasach sprzed najazdu Dorów z przedstawieniem realiów czasów współczesnych ich twórcy. Szczególnie charakterystyczne są tutaj występujące w Iliadzie wzmianki o żelazie, które w czasie zdobywania Troi z pewnością nie było znane Achajom. Świat społeczny Iliady przejawia zarazem cechy kultury mykeńskiej i współczesnej Homerowi arystokracji jońskiej. Widoczne jest to w wyraźnym w Iliadzie silnym napięciu między królami a arystokracją, co jest świadectwem zachodzącego w czasach Homera zmierzchu monarchii. Także wiele scen rodzajowych to sceny z życia codziennego Greków VIII wieku p.n.e.

Tytuł utworu pochodzi od wyrażenia he Ilias poiesis – pieśń o Ilionie (Troi). Dzieło obejmuje 15 537 wierszy. W III wieku p.n.e. filolodzy aleksandryjscy podzielili poemat na XXIV księgi – podział ten nie stanowi właściwego składnika kompozycyjnego. Kompozycja utworu jest zwarta – cała akcja podporządkowana jest ściśle przewodniemu motywowi, którym jest gniew Achillesa. Homer nie opisuje całej wojny trojańskiej, ale wybiera tylko jeden jej wątek, potrafiąc dzięki temu dać bardziej sugestywny obraz wydarzeń, niż można by to uczynić posługując się rozwlekłą, szczegółową narracją. Iliada przejawia wszelkie cechy eposu bohaterskiego, jest też wzorem dla tego gatunku w literaturach europejskich, zwłaszcza nowożytnych. Charakterystyczny styl eposu homeryckiego w znacznej mierze kształtuje specyfika użytych środków stylistycznych, zwłaszcza porównań i epitetów.

Symetrię budowy widać na przykład w tym, że pierwsza księga, w której Achilles zostaje ogarnięty gniewem i żądzą zemsty, odpowiada księdze ostatniej, w której wyzwala się z gniewu. Sceny batalistyczne i pokojowe równomiernie się przeplatają, widoczny jest namysł w ich budowie i rozmieszczeniu. Same sceny batalistyczne także przeważnie posiadają symetryczną konstrukcję: każda rozpoczyna się rankiem, a kończy z zapadnięciem nocy. Porównania rozmieszczone są zaś tak, by wyodrębniać i podkreślać poszczególne fazy walki.

Fabuła ma charakter epizodyczny – da się wyodrębnić wyraźne, autonomiczne epizody, co można traktować jako dowód oparcia utworu o samodzielne pieśni epickie. Epizody te są jednak starannie i kunsztownie przeplatane. W eposie homeryckim strukturę cechuje tzw. paralelizm fabularny – stałe przenikanie się i korespondencja dwóch płaszczyzn fabularnych, świata ludzi i świata bogów. Wydarzenia zachodzące w świecie bogów warunkują wydarzenia w świecie ludzi i odwrotnie – przeplatające się wydarzenia z obu światów wzajemnie się więc powielają. Bohaterowie świata ziemskiego związani są z bogami przez więzy rodzinne, a decyzje i nagłe interwencje bogów, bez których ingerencji nie odbywa się żadne ważniejsze zdarzenie, są jednym z głównych motywów ich działań.

Jednolitość widoczna jest w budowie postaci – każda ma określony, wyraźny charakter. Charakter ten pozostaje w wyraźnym związku z uwarunkowaniami społecznymi i obyczajowością, działania bohaterów podlegają zaś ocenie moralnej, niejednokrotnie wyrażanej wprost przez narratora. Mimo że główne wydarzenia warunkowane są przez boskie interwencje, każda postać ma indywidualny, wyraźnie zarysowany charakter – może też przeciwstawiać się woli boskiej, co jako hybris (pycha) przeważnie sprowadza na nią klęskę. Także bogowie są zindywidualizowani. Ich motywacje nie różnią się od ludzkich, rządzą nimi ludzkie ambicje i namiętności. Co więcej, świat bogów stanowi jedno z najważniejszych źródeł obecnego w Iliadzie a obcego poetyce epiki klasycystycznej komizmu.

Narracja jest powolna i rozlewna. Narrator jest wszechwiedzący, a przedstawiane wydarzenia relacjonuje obiektywnie. Szczególnie wyraziście ujawnia się w inwokacji oraz w zdarzających się bezpośrednich zwrotach do publiczności, czasem zapowiadających dalszy bieg akcji, czasem też przypominających wydarzenia przeszłe. Pozwala to na znaczne skróty w budowaniu fabuły, na unikanie suchej i nużącej relacji ze wszystkich faktów związanych z przedstawianymi wydarzeniami. Swoich myśli narrator nie wyraża zwięźle – sentencje, przysłowia i błyskotliwe gnomy zdarzają się wprawdzie, ale dość rzadko.

Charakterystyczne dla stylu utworu jest użycie powtarzających się w tekście wielokrotnie formuł złożonych oznaczających początek lub koniec wypowiedzi wymienianej osoby, która określana jest stałym epitetem – np. „rzekł o szybkich nogach Achilles”, „odpowiedział Dzeus, co obłoki gromadzi”, „odpowiedział potężny wódz Agamemnon”. Podobne formuły występują zresztą nie tylko w celu zaznaczenia początku lub końca przemowy, ale też dla opisu pewnych stałych i typowych sytuacji – posiłków, ofiar, uczt, rozpoczęcia i zakończenia walki czy zjawisk przyrodniczych. Według badań Parry’ego i Lorda użycie takich stałych formuł wynika z faktu, że śpiewak przy tworzeniu utworu dysponuje już gotowym materiałem słownym.

Epos obejmuje okres około 49 dni z dziesiątego – ostatniego roku wojny trojańskiej.

Μῆνιν ἄειδε, θεὰ, Πηληϊάδεω Ἀχιλῆος – Ménin aéjde, theá, Peléiadeo Achiléos – Gniew, bogini, opiewaj Achilla, syna Peleusa…

Tak rozpoczyna się Iliada, której głównym motywem, zapowiedzianym w inwokacji, jest opowieść o tym, jak największy grecki wojownik – Achilles (syn Tetydy i Peleusa, ojciec Neoptolemosa) – w gniewie porzuca walkę z Trojańczykami, po tym, jak Agamemnon (brat Menelaosa, mąż Klitajmestry, ojciec Ifigenii) odbiera mu brankę Bryzejdę.

Rozgniewany Achilles prosi swoją matkę Tetydę, by ubłagała Zeusa, by ten pomógł Trojańczykom, a tym samym zaszkodził Achajom. Zeus zsyła Agamemnonowi sen mający go skłonić do szturmu na Troję. Jednak wódz chce to zrobić podstępem, udając wycofanie swoich wojsk. Dochodzi do bitwy, przerwanej, by mógł odbyć się pojedynek Menelaosa i Parysa: męża porwanej Heleny i tego, który ją porwał. W pojedynku zwyciężyłby Menelaos, gdyby nie interwencja bogini Afrodyty, ratującej Parysa i przenoszącej go do komnat Heleny.

Zawieszenie broni zrywa strzał z łuku raniący Menelaosa; łucznik został do tego czynu namówiony przez Atenę. Bitwa rozpoczyna się na nowo, męstwem odznacza się w niej Diomedes. Trojanie muszą przebłagać nieprzychylną im Atenę; Hektor udaje się do Troi, by prosić swoją matkę Hekabe i kobiety trojańskie o modły przed posągiem bogini. Spotyka swoją żoną Andromachę z synem Astyanaksem; następuje wzruszające pożegnanie bohatera z rodziną.

W słabnącej bitwie dochodzi do nierozstrzygniętego pojedynku między Hektorem i Ajasem. Następuje zawieszenie broni w celu pogrzebania poległych. Zeus zakazuje bogom brania udziału w bitwie. Gdy walki znów wybuchają, Trojanie zyskują przewagę, spychając Achajów aż do obozu przy okrętach; nie wracają na noc do miasta. Zaniepokojeni obrotem spraw Achajowie proszą Achillesa o powrót w ich szeregi, ten jednak odmawia. Greckim zwiadowcom, Odyseuszowi i Diomedesowi, udaje się zaskoczyć we śnie i zabić sojuszników Trojan, Rezosa i jego drużynę.

Wznowioną świtem bitwę początkowo znaczą sukcesy Achajów, jednak raniony Agamemnon musi opuścić jej pole; innym rannym pomaga Nestor. Widzący to Achilles wysyła po wieści swego przyjaciela Patroklosa, a ten dowiaduje się o grozie położenia: walki toczą się już przy samych okrętach. W krytycznej sytuacji sprzyjająca Grekom Hera usypia Zeusa, jednak obudzony bóg przywraca przewagę Trojańczykom – Hektor już staje na greckim okręcie i woła o pochodnię, by przez podpalenie statków odciąć Achajom możliwość powrotu do ojczyzny.

Tymczasem Patroklos uprasza u Achillesa pożyczenie jego zbroi i wyruszenie na pomoc Grekom. Mimo obietnicy, że poprzestanie na wyparciu Trojan z obozu, upojony szeregiem zwycięstw Patroklos dociera aż do murów Troi i ginie z ręki Hektora.

Achilles wraca do walki; chcąc pomścić śmierć przyjaciela: dokonuje wielkich czynów, w końcu zabija też Hektora. Ojciec Hektora, król Troi, Priam przybywa do obozu Greków w przebraniu żebraka, aby wybłagać zwrot ciała syna. Wzruszony wspomnieniem swego starego ojca Achilles spełnia jego prośbę – tak kończy się gniew Achillesa. W mieście odbywa się pogrzeb Hektora; walki zostają wstrzymane na czas uroczystości.

Czytaj Iliadę